Τα μυστικά της λίμνης...

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΘΗΣΑΥΡΟΥΣ ΕΦΕΡΑΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΑ ΕΡΓΑ ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΤΑΜΙΕΥΤΗΡΑ Πλούσια η αρχαιολογική σκαπάνη των δύο αρχαιολογικών υπηρεσιών της Λάρισας * Και η άλλη όψη: Οι αρχαιολογικοί χώροι έγιναν πόλος έλξης αρχαιοκαπήλων!

Της Λένας Κισσάβου

Ανεκτίμητους θησαυρούς, που μας προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για τον πολιτισμό μας, έφερε στο φως το έργο της ανασύστασης της λίμνης Κάρλας. Ο απέραντος κάμπος μέχρι πρότινος έκρυβε καλά στη γη του, τα μυστικά των προγόνων μας, τα οποία άρχισαν να έρχονται στο φως στη διάρκεια των έργων για τη δημιουργία της λίμνης και μας αποκαλύπτουν ένα σημαντικό κομμάτι γνώσης της ιστορίας μας. Άγνωστες, προαιώνιες πτυχές της ζωής του τόπου μας, ξεδιπλωνόταν όλο και περισσότερες σταδιακά στα μάτια των αρχαιολόγων, όσο η σκαπάνη έμπαινε βαθιά στο έδαφος. Κάθε εύρημα συμπλήρωνε και ένα κομμάτι του παζλ της ιστορίας μας, η οποία σύμφωνα με όσα αποκαλύφθηκαν, είναι ιδιαίτερα πλούσια και σημαντική. Δίπλα στις μπουλντόζες και στους τεράστιους εκσκαφείς της λίμνης, οι αρχαιολόγοι αναζήτησαν πηγές και αλήθειες. Δίπλα στους εργάτες γης των καλλιεργειών και δίπλα στους εργάτες που δουλεύουν για να κάνουν το όραμα της λίμνης πραγματικότητα, οι επιστήμονες πήραν τα δικά τους εργαλεία για να ανασύρουν από το σκοτάδι τον πολιτισμό μας. Έναν πολιτισμό που αναμφίβολα θα πρέπει να βρει μια θέση στη ζωή μας και μια στέγη στην εποχή μας, για να μείνει στην αιωνιότητα ως αδιάψευστος μάρτυρας της ιστορίας μας. Κοσμήματα, αγγεία, νομίσματα, κλίβανοι... και πολλές άλλες αρχαιότητες από τα μέχρι πριν λίγα χρόνια άδυτα της γης της λίμνης, μπορεί να είδαν το φως μετά από αιώνες, αλλά ...ξανακλείστηκαν στο σκοτάδι. Τώρα βρίσκονται σε αποθήκες των Αρχαιολογικών υπηρεσιών μέχρι να αποφασιστεί πού θα εκτίθενται. Βέβαια το πιο λογικό είναι οι αρχαιότητες που βρέθηκαν στο νομό Λάρισας να φιλοξενηθούν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λάρισας, στο Μεζούρλο, στο οποίο εδώ και χρόνια γίνονται εργασίες αλλά ποτέ δεν τελειώνει! Ο ρόλος μας σήμερα είναι να σεβαστούμε την πολιτιστική κληρονομιά μας- όση δεν έχει κλαπεί- αρχής γενομένης με τη φύλαξη των αρχαιολογικών χώρων της λίμνης, διότι παρατηρούνται συχνά κρούσματα παραβίασης των χώρων. Οι δύο Εφορείες της Λάρισας και ειδικότερα η ΙΕ΄ Εφορεία Κλασικών Αρχαιοτήτων και η 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, έχουν καταβάλει μεγάλες προσπάθειες στην αποκάλυψη των αρχαιοτήτων και συνεχίζουν με τη συντήρησή τους. Όμως το ανασκαφικό τους έργο σταμάτησε απότομα με τη λήξη της χρηματοδότησης και δεν έχει ολοκληρωθεί όπως θα έπρεπε. Η περίφραξη των αρχαιολογικών χώρων δεν στέκεται εμπόδιο στους αρχαιοκάπηλους που γνωρίζοντας ότι οι εργασίες έχουν σταματήσει οργανώνουν επιδρομές για... τις δικές τους έρευνες. Άγνωστο παραμένει ακόμη αν έχουν βρει αρχαιότητες και ίσως να μην το μάθουμε ποτέ. Πιθανόν να το μάθουμε όταν και πάλι κάποιες από αυτές βρεθούν στο εξωτερικό και μας καλέσουν για τον επαναπατρισμό τους... Αναλυτικότερα για το τι έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στα έργα της λίμνης, μας πληροφορούν η διευθύντρια της 7η Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κ. Ασπασία Ντίνα και αντίστοιχα από την ΙΕ΄ Εφορεία Κλασικών Αρχαιοτήτων Λάρισας ο αρχαιολόγος κ. Γιώργος Τουφεξής. ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ Τάφοι, νομίσματα και κεραμικοί κλίβανοι Από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Λάρισας η διευθύντρια κ. Ασπασία Ντίνα μας είπε: «Η ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα στην περιοχή της λίμνης Κάρλας συνεχίστηκε αμείωτα και κατά την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή περίοδο. Αυτό μαρτυρούν τα ευρήματα των ανασκαφών που διενεργήθηκαν από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων επ’ ευκαιρία του έργου «Ανασύσταση Ταμιευτήρα Κάρλας και συναφή έργα» κατά τα έτη 2000 – 2004, δαπάνες του έργου. - Κεραμικοί κλίβανοι για το ψήσιμο αγγείων: Στο Συλλεκτήρα Σ6, στη θέση Αεράνη, διενεργήθηκε ανασκαφική έρευνα σε 5 τομείς με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Στα σημαντικότερα ευρήματα της ανασκαφής συγκαταλέγονται δύο κεραμικοί κλίβανοι κυκλικής διατομής. Από τον πρώτο κλίβανο αποκαλύφθηκε ο θάλαμος οπτήσεως με τοξωτή πύλη, τμήμα της πήλινης εσχάρας, το στόμιο πυροδοτήσεως και τμήμα του προστομιαίου δρόμου. Από τον δεύτερο κλίβανο αποκαλύφθηκε η πήλινη εσχάρα, ο θάλαμος καύσης, το στόμιο πυροδοτήσεως και τμήμα του προστομιαίου δρόμου. - 62 τάφοι-νομίσματα-κοσμήματα-σκεύη: Στη περιοχή Αεράνης εκτός των δύο κεραμικών κλιβάνων ερευνήθηκαν στους επτά τομείς της ανασκαφής 6 κατασκευές, 14 λιθοσωροί, 1 αποθέτης, 62 τάφοι κιβωτιόσχημοι με κάλυψη από γκρίζο σχιστόλιθο, οι οποίο περιείχαν σκελετούς σε θέση χριστιανικής ταφής. Σε πέντε ταφές αποκαλύφθηκαν ανακομιδές οστών τοποθετημένες πάνω στην κάλυψη με κτερίσματα. Επίσης ερευνήθηκαν 47 τάφοι λακκοειδείς με κάλυψη από γκρίζο σχιστόλιθο και 10 κεραμοσκεπείς. Μερικοί από τους παραπάνω τάφους περιείχαν κτερίσματα όπως σιδερένια αντικείμενα, κρίκους, χάλκινες πόρπες, χάλκινο δακτυλίδι, 2 χάλκινα ενώτια, ψήφους περιδεραίου, τριφυλλόσχημη οινοχόη, λυχνάρια. Τα ευρήματα της συνολικής ανασκαφής στη περιοχή της Αεράνης ήταν χάλκινα νομίσματα, αγνύθες, θραύσματα γυάλινων αγγείων, θραύσματα λυχναριών, καρφιά, σιδερένια αντικείμενα. Εντοπίστηκε επίσης άβαφη χρηστική κεραμική, μαγειρικά σκεύη, αποθηκευτικά αγγεία, αγγεία μεταφοράς τροφίμων. Το σχηματολόγιο της κεραμικής συνιστούσαν οινοχόες απλές ή τριφυλλόσχημες, πινάκια, λεκανίδες, χύτρες, φιάλες, αμφορείς (κυρίως οξυπύθμενοι) πίθοι. Τα περισσότερα από αυτά ήταν διακοσμημένα με την τεχνική του χτενιού. Περισυνελέγησαν επίσης θραύσματα εφυαλωμένων αγγείων. Πλησίον των κεραμικών κλιβάνων εντοπίστηκε εργαστηριακός χώρος. Αξιοσημείωτη η ανεύρεση και τρίτου κλιβάνου ο οποίος συνεχίζεται έξω από το όριο του συλλεκτήρα. Από μία πρώτη εξέταση των ευρημάτων οι κεραμικοί κλίβανοι και οι τάφοι τοποθετούνται χρονολογικά στα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Προκειμένου να συνεχιστούν οι εργασίες διάνοιξης του συλλεκτήρα Σ6, αποφασίστηκε η μεταφορά των κλιβάνων στον αρχαιολογικό χώρο Νέας Αγχιάλου σύμφωνα με σχετική απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, όπου φυλάσσονται προστατευμένοι με ειδικό στέγαστρο. -Υπολείμματα κτιρίων και αγωγοί: Στο Συλλεκτήρα Σ3 και στη θέση Παλαιόσκαλα, το σημαντικότερο αρχιτεκτονικό εύρημα είναι τα υπολείμματα θεμελίωσης πιθανότατα δύο κτιρίων παλαιοχριστιανικής εποχής, τα οποία περικλείουν στρώματα καταστροφής. Στο χώρο των καταστροφών πέρα από άφθονα κεραμικά, εντοπίστηκαν τμήματα πηλίνων αγωγών και μεγάλο τμήμα πιθαριού. Τα κινητά ευρήματα της ανασκαφής αφορούν όστρακα από χρηστικά αγγεία (πινάκια, αμφορείς, μαγειρικά σκεύη κ.λπ.) Επίσης ληκύθια, αγνύθες, σιδερένια αντικείμενα, θραύσματα γυάλινων αγγείων και χάλκινα νομίσματα. Από μία πρώτη εξέταση των ευρημάτων πιθανολογείται ότι πρόκειται για δύο χώρους που χρησιμοποιήθηκαν για αποθήκευση και επεξεργασία αγροτικών προϊόντων και αποτελούσαν μέρος ενός ευρύτερου οικισμού που δεν έχει ακόμη ερευνηθεί. -67 κιβωτιόσχημοι τάφοι: Στο Συλλεκτήρα Σ6 στη θέση Κακόρεμα, σε μικρή απόσταση από τον βυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου Καναλίων ερευνήθηκαν 67 ακέραιοι τάφοι. Ο τύπος των τάφων που επικρατεί είναι ο κιβωτιόσχημος με κάλυψη από σχιστολιθικές πλάκες. Πρόκειται για χριστιανικές ταφές κάτι το οποίο υποδηλώνουν τόσο ο τρόπος κατασκευής τους, ο προσανατολισμός τους, η θέση ταφής, όσο και ο αρκετά μεγάλος αριθμός κτερισμάτων. Τα περισσότερα από τα κτερίσματα προέρχονται από γυναικείες ταφές και είναι δακτυλίδια, βραχιόλια, ενώτια, όλα κυρίως χάλκινα και ελάχιστα σιδερένια. Από τις παιδικές ταφές έχομε λιγότερα κτερίσματα κυρίως χάλκινα ενώτια (κρίκους) ενώ από τις ανδρικές περισυλλέχτηκαν ελάχιστα χάλκινα δαχτυλίδια. Από μία πρώτη εξέταση των τύπων των τάφων, διακρίνομε δύο κύριες κατηγορίες. Κιβωτιόσχημος τάφος με κάλυψη από σχιστολιθικές πλάκες, ενώ και η οριοθέτησή του αποτελείται από σχιστόλιθους κάθετα τοποθετημένους. Σύνθετοι τάφοι ελλειψοειδούς κάτοψης με κάλυψη από αργούς λίθους, ενώ μετά την αφαίρεση περίπου 50 εκατοστών της επίχωσης αποκαλύπτονταν κιβωτιόσχημοι τάφοι με κάλυψη και οριοθέτηση από σχιστολιθικές πλάκες. Τον τύπο αυτό θα μπορούσαμε να τον συνδέσουμε ίσως με την προσπάθεια προφύλαξης των κτερισμάτων. Αποκαλύφθηκαν συνολικά 9 ταφές αυτού του τύπου, από τις οποίες οι 7 ανήκουν σε ενήλικες και οι υπόλοιπες είναι παιδικές. Οι τάφοι που ερευνήθηκαν στη θέση Κακόρεμα ανήκουν σε βυζαντινό νεκροταφείο, το οποίο σε σύγκριση με το νεκροταφείο, που αποκαλύφθηκε στο Αερινό Ν. Μαγνησίας επ’ ευκαιρία κατασκευής του αυτοκινητόδρομου ΠΑΘΕ, τοποθετείται χρονολογικά στον 11ο – 12ο αι. μ.Χ.. Τα ίχνη κατασκευών που εντοπίστηκαν νότια του νεκροταφείου, κατά επιφανειακές έρευνες, μας κάνει να πιστεύουμε ότι το νεκροταφείο ανήκε σε οικισμό μεσοβυζαντινής περιόδου». Σύμφωνα με την κ. Ντίνα, παράλληλα με τις ανασκαφικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν προληπτικές συντηρήσεις – στερεώσεις των ευρημάτων επί τόπου, καθώς και συντήρηση μετάλλινων αντικειμένων και κεραμικών από ομάδα συντηρητών. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ Νεολιθικός οικισμός και ρωμαϊκό νεκροταφείο Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο της ΙΕ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κ. Γ. Τουφεξή, στο πλαίσιο των ανασκαφών τους έχουν βρεθεί τα ακόλουθα: «Η μεγαλύτερη ανασκαφή διενεργήθηκε στη θέση Παλιόσκαλα, στις δυτικές υπώρειες του Μαυροβουνίου και στην ανατολική όχθη της λίμνης Κάρλας. Ανασκάφηκε ένα μεγάλο τμήμα προϊστορικού οικισμού του τέλους της Νεολιθικής Εποχής (τέλος 5ης και 4 η χιλιετία π.Χ.), σε έκταση 3,5 στρεμμάτων. Το Υπουργείο Πολιτισμού αποφάσισε τη διατήρηση του οικισμού και την ανάδειξή του σε επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο, ενώ με ειδική χρηματοδότηση του ίδιου Υπουργείου, επιλεγμένα τμήματα του οικισμού στεγάστηκαν με αντιστρεπτά στέγαστρα προστασίας. Ο οικισμός περιβάλλεται από λιθόκτιστους περιβόλους σε ομόκεντρη διάταξη, δημιουργώντας ένα περικεντρικό σύστημα οργάνωσης του ενδοκοινοτικού χώρου. Η ανασκαφική έρευνα στο εσωτερικό κάποιων κτισμάτων έφερε στο φως αντικείμενα και κατασκευές που σχετίζονταν με τροφοπαρασκευαστικές και αποθηκευτικές δραστηριότητες, το γνέσιμο καθώς και πήλινα ειδώλια ή ειδώλια με πήλινο σώμα και μαρμάρινο κεφάλι που είχαν διακόσμηση με κόκκινο χρώμα (γνωστά και ως «ακρόλιθα»). Κατά τα φαινόμενα ο οικισμός είχε τέσσερις εισόδους προσανατολισμένες στα σημεία του ορίζοντα. Μερικά από τα σπίτια που αποκαλύφθηκαν είχαν μεγάλες διαστάσεις (π.χ 13,50 Χ 8 μ, 9 Χ 8,5μ) και ορθογώνιες, αψιδωτές ή τετράπλευρες κατόψεις και ήταν εφοδιασμένα με εστίες που χρησίμευαν για το μαγείρεμα, τη θέρμανση αλλά και το φωτισμό τους. Ανάμεσα στα πολλά μικρά ευρήματα της ανασκαφής, πέραν των κεραμικών σκευών, περιλαμβάνονται λίθινα εργαλεία κυρίως από πυριτόλιθο (αιχμές, λεπίδες, δρεπάνια), λίθινοι πέλεκεις καθώς και ένας χάλκινος, μυλόπετρες, πήλινα σφοντύλια, οστέινα εργαλεία, ειδώλια, ένα σπάνιο κόσμημα από όστρεο κ.ά. Η μορφή του οικισμού και η θέση του δείχνουν ότι ήταν παραλίμνιος. Αισιοδοξούμε ότι η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή της λίμνης θα φωτίσει καλύτερα τη δυναμική σχέση του ανθρώπου με τον υδάτινο κόσμο της Κάρλας και τη βαθιά σχέση του με αυτή την πολιτεία του νερού στη διάρκεια της αρχαιότητας». Επίσης άλλες ανασκαφές που διενεργήθηκαν σε διάφορες θέσεις κοντά στην αρχαία λίμνη, έφεραν στο φως οικιστικά κατάλοιπα της ελληνιστικής περιόδου καθώς και ένα ρωμαϊκό νεκροταφείο. Διαπιστώθηκε ότι η αρχαία λίμνη Βοιβηίδα είχε διαφορετική έκταση σε διάφορες περιόδους της αρχαιότητας, κάτι που είναι γνωστό άλλωστε στην πρόσφατη ιστορία της λίμνης πριν την αποξήρανσή της. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το εμβαδόν της λίμνης κυμαινόταν από 45.000- 180.000 στρέμματα ενώ μετά τα αντιπλημμυρικά έργα στον Πηνειό Ποταμό, η λίμνη κάλυπτε έκταση μεταξύ 40.000-115.000 στρεμμάτων. Συγκεντρωτικά θα μπορούσε να συνοψίσει κανείς τις σημαντικότερες έρευνες στις εξής θέσεις: -Κοντά στη Μαγούλα Τσερλή, αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα οικιών της ελληνιστικής εποχής αλλά η έρευνα δεν ολοκληρώθηκε, με αποτέλεσμα οι κατόψεις των κτισμάτων να είναι ασαφείς. Τα κτίσματα ήταν εφοδιασμένα με τροφοπαρασκευαστικές κατασκευές ενώ ένα αποθηκευτικό πιθάρι παραπέμπει σε γεωργικές δραστηριότητες που αποτελούσαν σημαντικό μέρος της οικονομίας των οικισμών. - Κοντά στο χωριό Καλαμάκι αποκαλύφθηκε τμήμα ελληνιστικής αγροικίας στην οποία βρέθηκαν τρία αποθηκευτικά πιθάρια καθώς και ένα ρωμαϊκό νεκροταφείο στην ίδια θέση. Μάλιστα οι ταφές του νεκροταφείου έφθασαν μέχρι το επίπεδο της θεμελίωσης των τοίχων της αγροικίας. Η αγροικία ανασκάφθηκε σε έκταση περίπου 2,5 στρεμμάτων και σ΄ αυτήν ανήκαν δύο τουλάχιστον μακρόστενα ορθογώνια κτίρια των οποίων το κατώτερο σωζόμενο τμήμα των τοίχων ήταν κτισμένο από πέτρες και λάσπη. Δυστυχώς, τμήμα της αγροικίας υπέστη φθορές κατά τη διάρκεια της εκσκαφής του Συλλεκτήρα 3, ενώ τμήμα της επεκτεινόταν και πέραν των ορίων του Συλλεκτήρα. Μεταξύ των ευρημάτων ήταν και ογδόντα αργυρά νομίσματα των Αλεξάνδρου, Φιλίππου, Λυσιμάχου, κ.λπ. -Από το ρωμαϊκό νεκροταφείο ανεσκάφησαν 41 τάφοι, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν κατεστραμμένοι».